Ta notka będzie
rządzić się raczej zasadą wyliczanki niż uporządkowanego argumentu (będzie więc
bardziej przypominać chaszcze niż porządne drzewko, ale chaszcze też są
potrzebne w Lesie). I tym razem ja będę wprowadzać bardziej ponurą, zdecydowanie niekonwentową atmosferę.
Moją twardą polisę unikania wiadomości zakłóciła debata na
temat pomocy opiekunom niepełnosprawnych dzieci. Dyskusje, które ta sprawa
wywołuje, są tylko bardziej i bardziej irytujące i coraz bardziej zaczęło mnie
zastanawiać, czy ich uczestnicy w ogóle widzieli kiedyś na oczy osobę z niepełnosprawnością.
Notka wzięła się z zaniepokojenia, że być może nie, nie
widzieli.
Ma tylko jedną tezę, mianowicie taką, że temat
niepełnosprawności nie jest należycie reprezentowany, poważnie, zdecydowanie i
absolutnie brakuje mu reprezentacji – i nie chcę tu wypowiadać się za
wszystkich we wszystkich fandomach, ale nie wydaje mi się, żeby był to jeden z
tych tematów, których niepodejmowanie szczególnie przeszkadza. Tendencyjny
przykład: w morzu fanfiction do nowego filmowego Star Treka, które czytałam latem, była osobna zatoka na wypełnienie
luki w pierwszym filmie, między powrotem Enterprise
na Ziemię i oddaniem jej Kirkowi – i jeden tekst (może gdzieś jest ich
więcej), który z automatu nie założył, że jej były kapitan, który wylądował na
wózku, musi zrezygnować ze swojej funkcji precyzyjnie z tego powodu.
Materiałem źródłowym do wyliczanki będą seriale, produkcji
amerykańskiej, bo takich oglądam najwięcej.
Najlepiej pewnie prezentuje się Ostry dyżur, z szerokim przekrojem pacjentów, którymi się zajmowali.
Przewinął się przez niego i człowiek, z którym ciężko się było porozumieć, bo
nie mógł ani mówić, ani do końca kontrolować swoich ruchów, a który okazał się
na końcu wybitnym specjalistą od hieroglifów, jak i sprawiedliwa rozmaitość
bardziej codziennych przypadków – zważywszy, że medialna uwaga zawsze skupia
się na ekstremach, w wypadku tej konkretnej problematyki ludziach, którzy
zdobywają na wózku Mount Everest albo niepełnosprawnych w szczególnie
krytycznych sytuacjach, zupełnie ignorując tysiące mniej sensacyjnych sytuacji,
zobaczenie odcinka z wątkiem pary dwójki ludzi z nieznaczną niepełnosprawnością
umysłową doczekało się dziecka i uczy opieki nad nim, jest pozytywną odmianą.
Poza pacjentami, jest w ER niemożliwa
do przeoczenia postać Kerry Weaver, która ma jedną kulę i nie zawaha się jej
użyć oraz synek doktora Bentona, z poważnym uszkodzeniem słuchu, które –
również pewna odmiana – nie niknie magicznie po dwóch odcinkach, ale zostaje,
ma się dobrze i daje okazję do wglądu w kulturę osób głuchych (jeszcze bardziej
tendencyjny niż mój przykład jest doktor, który ją krytykuje, prowokując
Bentona do zaakceptowania głuchoty Bentona Juniora).
Idąc tropem seriali medycznych, trudno pominąć House’a. Mam
wiele, wiele miłości do tego serialu, niemniej jednak wszystkie poważniejsze
wątki traktował zawsze jak fabularne preteksty, do których wracał, kiedy i jak
mu było wygodnie. Więc tak, mamy Three
Stories, dobrze przemyślaną i genialnie zaprezentowaną historię człowieka,
który naprawdę nie chce stracić nogi i mamy, pi razy oko konsekwentnie, faceta,
który odmawia udawania, że ma się na co dzień świetnie. Poza tym jednak, jest
to radosny mętlik, który prawdopodobnie można by było porządnie skrytykować z
kilku niezależnych od siebie punktów widzenia. Przyznam uczciwie, że kwestii
niepełnosprawności w Housie nie mam
przemyślanej najlepiej, zostawię go więc ze stwierdzeniem, że przynajmniej
niewątpliwie tam jest (trafia się też czasem w jakichś medycznych przypadkach i
brutalna szczerość, z jaką główny bohater podchodzi do świata jako takiego, skutkuje
tu czasem czymś ciekawym).
Drugi bohater, ze znacznie dalszego planu, to prawnik z The Good Wife, postać epizodyczna, ale
ciekawa. TGW nigdy nie brakowało ani wyczucia do istotnych problemów, ani chęci
do prowokacji i testowania politycznej poprawności, więc z granego przez Michaela
J. Foxa, aktora chorego na Parkinsona, obrońcy złych korporacji zrobili przeciwnika
najbardziej nielubianego przez głównych bohaterów, przeciwnika, który w ogóle nie
krępuje się, żeby zagrywać niepełnosprawność (w serialu jest to nie Parkinson,
tylko coś, co nazywa się dyskineza późna) na swoją korzyść ku bezsilnej
frustracji strony przeciwnej, niezbyt przekonanej, jaką taktykę konfrontacyjną
przyjąć w tej sytuacji. Przynajmniej na początku. Potem dość otwarcie zaczynają
przewracać oczami. Poza tym, jest w pełni kompetentnym i bardzo pomysłowym
draniem, którego można w pełni nie lubić i mieć ku temu dobry powód – ale z
tego, że powraca raz po razie, niedługo na cztery odcinki, wnioskuję, że
widzowie pozostają nim zainteresowani.
W dwóch serialach, które kojarzę (Bones i Six Feet Under,
jedyny przypadek, kiedy zestawiam ze sobą przykłady z dwóch, nie sąsiadujących nawet
ze sobą, lig) zaistniało niebezpieczeństwo, że bohaterka urodzi dziecko z
niepełnosprawnością. SFU, swoim zwyczajem, uplotło to misternie w jeden z
najlepiej zrobionych angstowych wątków, jakiego można sobie zażyczyć i chociaż, koniec końców, dziewczynka urodziła się zdrowa, postawiło przynajmniej kilka ważnych pytań. Bones, nieco mniej misternie, zagroziło
możliwością przyszłej klęski i jakże odkrywczą konkluzję, że przecież rodzice
będą swoją latorośl, widzącą czy nie, kochać
i na tym zamknęło sprawę (dziecko, rzecz jasna, urodziło się zdrowe). W uproszczonym obrazie, zaserwowanym w Bones, niepełnosprawność była
niezasłużoną katastrofą, której udało się uniknąć.
I to by był koniec wyliczanki. Oglądając wiele innych
seriali, można jednak odnieść wrażenie, że mają miejsce w alternatywnym, całkowicie
pełnosprawnym świecie. Czasem jakaś sfunkcjonalizowana niepełnosprawność zdoła
się wślizgnąć do odcinka fabuły – ale w 9 przypadkach na 10 istotne jest wtedy
właśnie, że czemuś służy, na przykład utrudnianiu detektywom śledztwa, kiedy
jedyny świadek akurat, zbiegiem okoliczności, jest niewidomy. Albo jest
autystycznym dzieckiem, autystyczne dzieci są lubianym motywem, dają możliwość
pokazania dobrze ukrywanej empatii społecznie wyizolowanego detektywa (albo
lekarza), który znajduje z nimi magiczną więź porozumienia (The Closer, House).
Niesfunkcjonalizowana niepełnosprawność – świadek, który byłby na wózku, ale
nijak nie przeszkadzałoby mu to w byciu świadkiem, nijak by mu to nie pomagało,
nie wpływałoby to na jego świadkową sytuację w ogóle – jest fenomenem, który
raczej nie przychodzi scenarzystom do głowy.
Zasadniczo, skąd taki świadek miałby się wziąć? To że nie
widzimy ludzi z niepełnosprawnościami zbyt często na pierwszym planie to jedna
sprawa, inna jest taka, że nie widzimy ich też za bardzo wśród przechodniów, w
miejscu pracy, wśród postaci z piątego planu, które znamy z imienia, ale nic o
nich w sumie nie wiemy, ze świecą szukać ich wśród rzadko pokazywanych członków
rodzin bohaterów, ich przyjaciół, partnerów. Zwłaszcza bardziej skomplikowanych
przypadków – do osób głuchych, niewidomych, z kłopotami motorycznymi
ograniczonymi do paraliżu od pasa w dół odnoszą się „prawie” i „rzadko”, bo one
raz od wielkiego dzwonu, ale zobaczyć gdzieś w tle kogoś z cięższym porażeniem
mózgowym (albo jakąkolwiek inną cięższą niepełnosprawnością, która nawet nie
przychodzi mi do głowy, bo nic o niej nie wiem) – ha. Powodzenia. Zagrani czy
nawet wspominani, są prawie że nieobecni w szerokiej panoramie. Z pokazaniem, że są ludzie z niepełnosprawnościami, którzy zupełnie dobrze funkcjonują w świecie, popkulutra radzi sobie ilościowo kiepsko, ale jakościowo czasami się stara. Przed pokazaniem bardziej złożonego obrazu, kapituluje na wstępie.
Jeśli wziąć pod uwagę, że to mniejszość, być może – jest to „być
może”, w które zupełnie nie wierzę – wyliczone
przypadki, na moje około 40 (omfg, swoją drogą) obejrzanych seriali, nie dają
aż takiej złej statystyki (spoiler: dają). Nawet jeśli, statystyki, jak
wiadomo, kłamią, i jeśli wziąć pod uwagę tysiące postaci epizodycznych,
pobocznych, pojawiających się w jednym odcinku, migających w dalekim planie –
będą wyglądać zupełnie nieciekawie. Może więc nie ma się czemu dziwić, że ostali się ludzie, dla których konieczność wypracowania formy pomocy dla osób z niepełnosprawnością i ich opiekunów, nie wydaje się naturalna.